Qadınların startap ekosistemində iştirakı hələ də kişilərdən xeyli geri qalır. Beynəlxalq araşdırmalar göstərir ki, qadınların sahibkarlıq fəaliyyəti sürətlə artmaqla yanaşı, hələ də kişilərlə müqayisədə aşağı səviyyədədir. Məsələn, 2001–2005-ci illərdə qadınlarda yeni biznes qurma faizi 6.1% idisə, 2021–2023-cü illərdə bu rəqəm 10.4%-ə çatmışdır. Yenə də qadınlar hər həftə başlayan yeni biznesin təxminən 1/10-dan azını təşkil edir, kişilərdə isə bu göstərici təxminən 1/8-dir. Eyni zamanda, yüksək böyümə potensialına malik startapların təxminən 1/3-ü qadınlar tərəfindən idarə olunur.
Buna baxmayaraq, investisiya və rəhbərlik mövqelərində gender bərabərsizliyi qalmaqdadır. ABŞ məlumatlarına görə, kişilər yeni biznes qurmaqda qadınlardan 64% daha fəaldır. Vençur kapitalı bazasına baxdıqda isə yalnız ~14.5%-i qadın təsisçilərə məxsus startaplara yatırılır. Eyni zamanda, azı 30%-dən az melek investor qadın, VC fondlarının yalnız 16%-i qadın ortaqdırnber.org. Dünya üzrə orta hesabla qadınların kapitallaşdırılmasına da böyük boşluq var – məsələn, ən böyük ölkələrdə 97% investisiya alan şirkətlərdə CEO-lar ya kişidir, ya da tamamilə kişi heyətindən ibarətdiren.wikipedia.org. Budur ki, nisbi baxımdan, qadın təsisçilərin startapları kişilərinkindən xeyli az investisiya cəlb edir: Avropada 2024-cü ildə yalnız 2.2% VC investisiyası tamamilə qadın təsisçi komandalarına yönəlib.
Texnologiya sahəsi
Texnologiya sektorunda qadınların iştirakı daha da məhduddur. Qlobal statistikaya görə, məlumat və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində işçilərin təqribən 25%-i qadındırs. Lakin bu işçilər içində menecment və startap rəhbərliyində qadınlar daha az təmsil olunur. Məsələn, Fransada yalnız 12% rəqəmsal sahə startaplarının təsisçisi qadındır. Bənzər hesabatlar Avropanın Böyük Beşliyində (Fransa, Almaniya, Böyük Britaniya, İspaniya, İsveç) qadınların təsis etdiyi startapların payının ~10% olduğunu göstərir.
STEM təhsili və işlək qüvvə strukturu da bu fərqliliyi artırır. OECD-nin qeyd etdiyi kimi, innovasiya axtaran startapların cəmi 11%-ində heç olmasa bir qadın təsisçi var. Ayrıca, elmi-tədqiqat fondu olan DeepTech sahələrində qadın təsisçilər daha çoxdur – məsələn, Avropada DeepTech-ə yatırılan VC kapitalının təxminən 33%-i qadın təsisçilərin rəhbərlik etdiyi şirkətlərə gedir. Bununla belə, qadınların texnoloji layihələrə çıxışı hələ də çətinliklərlə üzləşir. Tədqiqatlar göstərir ki, qadınların startaplara cəlb olunma ehtimalı düşmə olur: kişilərlə müqayisədə, qadınların yaratdıqları startapların VC cəlb etmə ehtimalı xeyli azdır və investisiya məbləği 23% aşağıdır.
Sosial biznes, aqrar və təhsil sahələri
Qadın sahibkarlar tez-tez kənd təsərrüfatı, təhsil və sosial biznes kimi sahələrdə uğurlu təşəbbüslər həyata keçirirlər. Məsələn, Latın Amerikasında qadın təsisçilər aqrar startapların cəmi ~11%-ni təşkil edir. Buna baxmayaraq, bu qadınlar ailə təsərrüfatlarına texnoloji və maliyyə dəstək verən platformalar yaradaraq əhəmiyyətli nəticələr göstərirlər. Ümumi qiymətləndirmələrə görə, qadınların iqtisadi təşəbbüsləri yoxsulluğun azalmasına, iş yerlərinin artmasına və innovasiyaların vüsətinə səbəb olur. Dünya İqtisadi Forumunun ekspertləri vurğulayır ki, qadınların qurduğu bizneslər yerli icmalara güclü reinvestisiya edir, cəmiyyətlərdə stabilliyi artırır və daha davamlı sosial təsir yaradır. Məsələn, azərbaycanlı qadın sahibkar Rəna Məhrəliyeva kənd məclislərinin təşkilinə həsr olunmuş “henna gecəsi” biznesini Avropa İttifaqı və BMT layihəsi ilə quraraq regionda ilk belə xidməti təqdim edib; bu iş hazırda 8 nəfərlik komandaya sahibdir və qonşu rayondan da sifarişlər alır. Oxşar şəkildə, gənc sahibkar Sara xüsusi ehtiyaclı qadınların hazırladığı milli şirniyyatları onlayn platformada satan #WomenOfButaArtsAndSweets layihəsini qurub; cəmi altı ay ərzində platforma 20 şirkəti müştəri kimi cəlb edib.
Azərbaycanda qadın sahibkarların vəziyyəti
Azərbaycanda qadın sahibkarlığın payı getdikcə artır. Rəsmi məlumatlara görə, ölkədə qeydiyyata alınmış fərdi sahibkarların təxminən 22%-i qadınlar. KOBİA-nın araşdırmasına görə, son iki ildə qadın sahibkarların sayı təxminən iki dəfə artmışdır. Qadın sahibkarlar ən çox kənd təsərrüfatı, ticarət və xidmət sektorlarında təmsil olunurlar və Bakı şəhərində onlara olan ehtiyac daha böyükdür (qadın sahibkarların 30.5%-i Bakıdadır).
Dövlət bu prosesə dəstək verir. KOBİA-nın rəhbərliyi bəyan edib ki, qadınların sahibkarlıq fəaliyyətinə təşviqi prioritet məsələlərdəndirsmb.gov.az. Qadın sahibkarlara təlimlər, məsləhət xidməti, ixtisasartırma kursları, maliyyə resurslarına çıxış, qrantlar, sərgilər və “Startap” şəhadətnamələri kimi imtiyazlar təqdim olunur. Məsələn, son məlumata görə, əvvəllər 5 qadın layihəsinə qrant, 10 qadına isə üçillik vergi güzəşti verən “Startap” şəhadətnaməsi təqdim edilib. Bununla belə, qadınların biznesdə qarşısına çıxan çətinliklər kişilərinkindən fərqlidir – araşdırmalara görə, qadın sahibkarlar ümumiyyətlə kişilərlə müqayisədə daha çox maneə ilə üzləşir. Qadınların maliyyə və bazarlara çıxış imkanlarının məhdudluğu, eləcə də cəmiyyətin stereotipləri onların fəaliyyətinə əlavə yük gətirir.
Azərbaycandan uğurlu nümunələr
Ölkədə qadın təşəbbüskarlar tərəfindən bir sıra uğurlu startaplar və təşəbbüslər həyata keçirilir. Məsələn, Nəzrin Əsgərzadənin rəhbərliyi altında yaradılmış FemTech platforması qadınların startap layihələrini dəstəkləyir və təlimlər, inkubasiya proqramları təşkil edir; bu təşəbbüs “İnnovator işçi” (IDDA) mükafatında «İlin Texnoloji İcması» seçilib. Həmçinin, kiçik sahibkarlıqdan sosial layihələrə qədər müxtəlif sahələrdə nümunələr var: yuxarıda qeyd edilən Rena Məhrəliyevanın “Henna Night” xidməti və Sara Paşayevanın “WomenOfButaArtsAndSweets” platforması qadın sahibkarların yaratdığı uğurlu biznes modelləridir. Bu cür layihələr cəmiyyətə sosial fayda verməklə yanaşı, gəlir gətirən yenilikçi biznes nümunələrinə çevrilirlər.
Qadınlara yönəlmiş təşviqedici proqramlar
Qadın sahibkarlığının inkişafı üçün həm beynəlxalq, həm də yerli səviyyədə bir sıra proqramlar fəaliyyət göstərir. Məsələn, Dünya Bankı və tərəfdaşlarının rəhbərlik etdiyi “She Wins” (Qadınlar Qazanır) proqramı qadın sahibkarların maliyyə resurslarına çıxışını artırmağa yönəlib. Eyni zamanda, Avropa İttifaqı və BMT tərəfindən maliyyələşdirilən layihələrə Azərbaycanda da rast gəlmək mümkündür ki, bu da qadınların kənd təsərrüfatı və xidmət sektorlarında təşəbbüslərini gücləndirir. Ölkə daxilində isə “Scale Up” akselerator proqramı qadın sahibkarlara yönəlib: bu proqram Azərbaycan Biznes Qadınları təşəbbüsü və KOBİA kimi təşkilatların dəstəyi ilə yaradılıb və qadın sahibkarların bizneslərini sürətləndirməsi üçün resurslar təklif edir. Dövlət və özəl sektorun müxtəlif tərəfdaşları ilə əməkdaşlıqda qadınlara təlimlər, mentorluq və innovasiya mərkəzləri kimi dəstək mexanizmləri təmin olunur. Nəticədə, bu təşəbbüslər qadın sahibkarların şəbəkəsini genişləndirməyə və onların bizneslərinin davamlı inkişafını təmin etməyə yönəlir.
Mənbələr: Yuxarıda qeyd olunan analizlər əsas etibarilə Dünya Bankı, Birləşmiş Millətlər Agentlikləri, Qlobal Sahibkarlıq Monitorinqi (GEM), KOBİA və etibarlı media mənbələrinin hesabatlarına istinad edir
