Gələcəyin dərmanı: Canlı terapevtiklər və ağıllı saatlar vasitəsilə fərdiləşdirilmiş müalicə
Təsəvvür edin, bir şəxs həkim qəbuluna gəlir, amma əllərində analiz cavabları, kağız reseptlər yoxdur. O, sadəcə biləyindəki ağıllı saatla həkimə qoşulur. Bu cihaz onun ürək ritmini, şəkər səviyyəsini, təzyiqini və bir çox digər məlumatları real vaxtda həkimə (və ya süni intellekt sisteminə) ötürür. Həkim isə saniyələr içində müalicə qərarını verir və dərhal bədən daxilində işə düşən "ağıllı dərman sistemlərini" aktivləşdirir.
Bu ssenari artıq uzaq gələcəyin fantastikası deyil – texnologiyanın açdığı yeni səhiyyə səhifəsidir.
Gələcəkdə insanlar indikindən daha çox sağlamlıqlarına nəzarət edən ağıllı saatlar və geyilə bilən texnologiyalardan istifadə edəcəklər. Artıq həkim kabinetinə daxil olan bir xəstə, kağız analiz cavablarını təqdim etmək əvəzinə, biləyindəki cihaz vasitəsilə real vaxtda biometrik məlumatları paylaşa biləcək. Həkim (AI) isə bu məlumatları oxuyaraq müalicə qərarını dərhal verəcək və yeni nəsil müalicə texnologiyalarını işə sala biləcək.
Bu texnologiyalardan biri – canlı terapevtiklər – gələcəyin dərmanları kimi təqdim olunur. Bunlara mikroblar, genetik modifikasiya olunmuş hüceyrələr və göbələklər kimi təkmilləşdirilmiş probiotik sistemlər daxildir. Həblə və ya inyeksiya ilə bədənə yeridildikdən sonra bu canlılar bədəndə uzunmüddətli fəaliyyət göstərən dərman fabrikləri rolunu oynayır: doğru yerdə, doğru zamanda, lazımi miqdarda müalicəni istehsal edirlər.
Bu texnologiyanın əsas vədi ondan ibarətdir ki, əlavə dərman dozası tələb olunmaya bilər. Çünki bu sistemlər bədən daxilində xəstənin verdiyi siqnallara və ya müəyyən klinik vəziyyətlərə reaksiya verərək müalicəni tənzimləmək qabiliyyətinə malikdir. Bu isə müalicəni daha ağıllı, davamlı və fərdiləşdirilmiş edir.
Əgər tənzimləyici qurumlar bu yanaşmanı təsdiqləyər və kommersiyalaşdırılmasını dəstəkləyərsə, dərman istehsalı ənənəvi əczaçılıq müəssisələrindən insan bədənindəki bioloji proseslərə keçə bilər. Bu, həm inkişaf etmiş ölkələrdə xroniki və ölümcül xəstəliklərlə mübarizədə daha səmərəli və qənaətli yanaşmalar təqdim edə bilər, həm də dərmanlara çıxış imkanları məhdud olan regionlarda oyunun qaydalarını dəyişə bilər.
Bu texnoloji irəliləyişlərdən biri də Ümumdünya İqtisadi Forumunun “Frontiers” elmi nəşri ilə birgə iyunun 24-də açıqladığı hesabatda yer alıb. Hesabatda 2025-ci il üçün kommersiyalaşdırılmağa hazır və real dünya problemlərini həll etmək potensialına malik 10 qabaqcıl texnologiya təqdim olunub. Canlı terapevtiklər bu siyahıda xüsusi yer tutur – çünki onlar səhiyyənin gələcəyini yenidən yazmağa namizəddirlər.
Bu günlərə Çinin Tianjin şəhərində Dünya İqtisadi Forumunun İdarəedici Direktoru Ceremi Yurgens Forumun Yeni Çempionların İllik Toplantısında hesabatla bağlı sessiya zamanı qeyd edib ki, bu ilki hesabatın əsas mövzusu texnologiya konvergensiyasıdır. Məsələn, mühəndis canlı terapevtikləri sintetik biologiya və dəqiq tibbi birləşdirir. Jurgens bildirib ki, bu cür inteqrasiya müstəqil innovasiyalardan uzaqlaşaraq, mümkün olanı yenidən formalaşdırmaqla daha inteqrasiya olunmuş sistem əsaslı həllərə keçidi göstərir.
"Elmi tədqiqatın nəşri ilkin nəticələrin təsdiqi və yayılmasına diqqət yetirdiyi halda, inkişaf etməkdə olan texnologiyalar hesabatı artıq konsepsiyanın sübutundan kənara çıxmış, startaplar və daha böyük şirkətlər tərəfindən kommersiyalaşdırılma prosesində olan və miqyasını genişləndirməyə hazır olan sonrakı mərhələdə elmi yeniliklərə diqqət yetirir" dedi.
İndi bir neçə şirkət kommersiya məqsədləri üçün canlı terapevtiklər hazırlayır. Hesabatda qeyd edilir ki, ABŞ-dakı Chariot Bioscience bir dozadan sonra qan dövranına terapevtik maddələr buraxan mikrob platformalarını araşdırır və təkrar inyeksiyalara ehtiyacı əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. İsveçrədə Aurealis Therapeutics diabetik ayaq xoralarının müalicəsində eyni vaxtda üç terapevtik zülal istehsal etmək üçün dəyişdirilmiş probiotik laktik turşu bakteriyalarından istifadə edərək II faza klinik sınaqları keçirir. NEC, xərçəng hüceyrələri ilə mübarizə aparmaq üçün xəstənin immun sisteminin aktivləşdirilməsini asanlaşdırmaq üçün zəifləmiş Salmonella bakteriya ştamından istifadə edərək I/II klinik faza sınaqlarını həyata keçirir.
Ən perspektivli tətbiqlərdən biri, amin turşusu fenilalaninin metabolizmasının azalması ilə nəticələnən anadangəlmə metabolizm xətası olan Fenilketonuriya və ya PKU adlı irsi xəstəlikdir. Müalicə olunmayan PKU zehni geriliyə, nöbetlərə, davranış problemlərinə və psixi pozğunluqlara səbəb ola bilər. Bunun qarşısını almaq üçün xəstələr öz pəhrizlərinə nəzarət etməli və ömür boyu əlavələr qəbul etməlidirlər. Koreya Qabaqcıl Elm və Texnologiya İnstitutunun Bioinformatika Tədqiqat Mərkəzinin direktoru, inkişaf etməkdə olan texnologiya hesabatının (indi 13-cü ildir) təsisçilərindən biri və ilk on seçim komitəsinin üzvü Dr. Sanq Yup Li deyir: “Aydın seçimlərdən biri bağırsağı kolonizasiya edən və davamlı olaraq düzgün fermenti ifadə edə bilən mühəndis bakteriyadır”. O, belə bir müalicənin növbəti beş il ərzində hazırlana biləcəyinə inanır.
2025-ci ilin digər inkişaf edən texnologiyaları :
Nanozimlər: Laboratoriyada hazırlanmış bu materiallar təbii fermentlər kimi fəaliyyət göstərir, lakin daha güclü, daha ucuz və istifadəsi asandır. Onlar tibbi testləri təkmilləşdirə, çirklənməni təmizləyə və daha təhlükəsiz istehsalı dəstəkləyə bilər.
Neyrodegenerativ xəstəliklər üçün GLP-1: Əvvəlcə diabet və arıqlamaq üçün istifadə edilən dərmanlar indi Alzheimer və Parkinson kimi xəstəlikləri yavaşlatmaqda vəd edir. Bu müalicələr bu gün bir neçə variantın mövcud olduğu yerlərdə yeni ümidlər verə bilər.
Avtonom biokimyəvi zondlama: Bu kiçik, ağıllı sensorlar naqillərə və ya insanların yoxlanılmasına ehtiyac duymadan sağlamlıq və ya ətraf mühitdəki dəyişiklikləri gecə-gündüz izləyə bilir. Onlar vaxta və həyatlara qənaət edərək, çirklənməni və ya xəstəliyi erkən aşkar etməyə kömək edə bilər.
Qabaqcıl nüvə texnologiyaları: Yeni, daha kiçik nüvə dizaynları və alternativ soyutma sistemləri daha təhlükəsiz, aşağı qiymətə təmiz enerji təklif edir. Enerji tələbatı elektrikləşdirmə və AI ilə artdıqca, bu reaktorlar etibarlı, sıfır karbon enerji sistemlərinin qurulmasında əsas rol oynaya bilər.
Struktur batareya kompozitləri: Avtomobillərdə və ya təyyarələrdə olduğu kimi enerji saxlayan və çəki saxlayan materiallar elektrikli nəqliyyat vasitələrini daha yüngül və səmərəli edə bilər. Bu, emissiyaları azaltmağa və performansı yaxşılaşdırmağa kömək edir.
Osmotik enerji sistemləri: Duzlu suyun şirin su ilə qovuşduğu yerdən enerji tutaraq, bu sistemlər təmiz elektrik istehsal edə bilər. Onlar sahilyanı ərazilərdə davamlı, az təsirli enerjinin perspektivli mənbəyidir.
Birgə alqılama: Qoşulmuş sensorlar şəbəkələri nəqliyyat vasitələrinə, şəhərlərə və fövqəladə hallar xidmətlərinə məlumatı real vaxtda paylaşmağa kömək edə bilər. Bu, təhlükəsizliyi yaxşılaşdıra, trafiki azalda və böhranlara daha sürətli cavab verə bilər:
Generativ su nişanı: Bu texnologiya süni intellekt tərəfindən yaradılan məzmuna görünməz teqlər əlavə edərək, nəyin real və nəyin olmadığını söyləməyi asanlaşdırır. Bu, dezinformasiya ilə mübarizə aparmağa və onlayn etibarı qorumağa kömək edə bilər.
