Auschwitz Memorialının (İkinci Dünya Müharibəsi dövründə Almaniya tərəfindən işğal olunmuş Polşada yerləşən və nazi rejimi tərəfindən yaradılmış ən böyük konsentrasiya və ölüm düşərgəsidir) qəyyumları Holokostun unudulmasına və ya təhrifinə qarşı mübarizədə zamanla yarışdıqlarının fərqindədirlər. Təxminən səksən il əvvəl azad edilmiş bu bədnam konsentrasiya düşərgəsində bir milyondan çox yəhudi həyatını itirmişdi. İllər keçdikcə sağ qalanların sayı azalır, yazılı və vizual sübutlar isə yeganə dirəniş xətinə çevrilir. Bu şəraitdə yaddaşın qorunması bəşəri bir məsuliyyətə çevrilib.
Bəs biz bu yaddaşı süni intellekt və dərin saxtakarlıq (deepfake) risklərinin artdığı bir dövrdə necə qoruyub saxlaya bilərik?
Bu sualın cavabı, texnologiyanın elə özü ola bilər. Maciej Zemojcin-in rəhbərliyi ilə həyata keçirilən və Auschwitz-Birkenau Fondu tərəfindən dəstəklənən yeni təşəbbüs, texnologiyanı keçmişin qoruyucusuna çevirmək niyyətindədir. Onun komandası, keçmiş konsentrasiya düşərgəsinin 1:1 ölçüdə tam 3D rəqəmsal replikasını yaratmaq üçün qabaqcıl reallıq çəkmə texnologiyalarından istifadə edir. Bu reallıq köçürməsi, həm fiziki tarixi qorumaq, həm də gələcək nəsillər üçün rəqəmsal bir pəncərə açmaq məqsədi daşıyır.
Yaddaşın Rəqəmsal Qorunması
Auschwitz Memorialı hər il iki milyondan çox insan tərəfindən ziyarət olunur. Ancaq bu tarixi yerin çəkilişlər üçün açıq olmaması təxminən 40 ildir davam edir. Bu məhdudiyyətin səbəbi sadədir: orijinal məkanın hörmətlə qorunması və Holokostun kommersiyalaşdırılmasına qarşı həssas yanaşma.
Lakin zaman dəyişir. Auschwitz-Birkenau Fondu və Memorial bu həssaslığı qorumaqla yanaşı, yeni reallığa da uyğunlaşmağa çalışır. Fondun baş direktoru Wojtek Soçzevica bu barədə belə deyir:
“Biz bilirdik ki, rəqəmsal sahəyə daxil olmamaq qərarına gəlsək, pis niyyəti olan başqaları bunu etməkdən çəkinməyəcəklər.”
Artıq internetdə Auschwitz-ə aid milyonlarla şəkil mövcuddur. Əlində texnologiya olan istənilən şəxs tarixi təhrif edə biləcək qeyri-dəqiq 3D modellər yarada bilər. Bu riskə qarşı yeganə cavab, tam dəqiqliklə hazırlanmış, təsdiqlənmiş və tarixə sadiq bir rəqəmsal replikanın yaradılmasıdır.
Bu məqsədlə, Maciej Zemojcin komandası ilə birlikdə lidar texnologiyası və dron çəkilişlərindən istifadə edərək, hər bir orijinal kərpicin, dam örtüyünün və hətta gözlə görünməyən detalların dəqiq sənədləşdirilməsinə başladı. Nəticədə yaradılan 1:1 miqyaslı 3D təsvir, Holokost xatirəsinin qorunmasında yeni bir dövr açdı.
Layihənin ilk mərhələsi – Auschwitz I düşərgəsinin xarici görünüşünün rəqəmsal təsviri – əsl səbr və texniki bacarıq tələb etdi. Təsvirlərin çəkilişi xüsusi icazələrlə yalnız nadir hallarda – məsələn, düşərgənin bağlı olduğu Yeni il günü – mümkün oldu. Qış dumanı, yarpaq hərəkəti, turist axını və uçuş məhdudiyyətləri layihəni çətinləşdirirdi. Zemojcin və komandası ən uyğun şəraiti tapmaq üçün aylarla vaxt sərf etdilər və nəticədə, bu işin tamamlanması ilkin proqnozdan on dəfə çox zaman aldı.
Zemojcin bu layihəni sadəcə bir texnoloji nailiyyət kimi deyil, həm də bəşəri yaddaşın qorunmasına yönəlmiş bir missiya kimi görür:
“Bizim etməyə çalışdığımız şey yaddaşı qorumaq üçün texnoloji yol tapmaqdır.”
Bu nümunəvi yanaşma, keçmişin səsi olan məkanları gələcək nəsillərə daha dəqiq və məsuliyyətli şəkildə çatdırmaq üçün rəqəmsal həllərin necə istifadə edilə biləcəyini göstərir.
Rəqəmsal Dəqiqliyin Zirvəsi: Auschwitz-in Skan Edilməsi və Sənədləşdirilməsi
Zamanla mübarizə aparan Auschwitz Rəqəmsal Layihəsi bu günə qədər təsəvvürə gəlməz bir miqyasda informasiya toplayıb:
- 18.000 foto (hər biri 60 meqapiksel həcmində),
- 1.300 lidar 3D skanerləmə stansiyası,
- 4,6 TB xam məlumat,
- 40 TB işlənmiş vizual və məkan məlumatı,
- 5 saatlıq 360 dərəcə video arxivi.
Bu rəqəmsal yaddaş bankının arxasında bir neçə qabaqcıl texnologiya dayanır:
- Fotoqrammetriya: İkiölçülü şəkillərdən 3D məkan modelləri çıxarma üsulu, real səthləri yüksək dəqiqliklə yenidən qurmağa imkan verir.
- Nöqtə buludları (point clouds): Hər biri müəyyən məkan koordinatını əks etdirən milyonlarla nöqtənin birləşməsi nəticəsində obyektin dəqiq 3D modeli formalaşır.
- Yüksək dəqiqlikli dron məlumatları: Dronlarla əldə olunan yerölçmə dataları sayəsində kazarmaların Yer üzərindəki mövqeyi iki santimetr dəqiqliklə müəyyən edilib.
- Gauss Splatting texnikası: Süni intellektlə gücləndirilmiş bu texnologiya çoxlu skanlardan istifadə edərək istənilən bucaqdan baxış üçün ultra-realist görüntülər təqdim edir. İstifadəçi real vaxtda tarixi məkanı "gəzə" bilir.
- Blokçeyn inteqrasiyası (planlaşdırılır): Gələcəkdə toplanan bütün məlumatlar blokçeynə əlavə ediləcək, beləliklə dəyişməz, yoxlanıla bilən və daimi arxiv yaradılacaq.
Layihənin rəhbəri Maciej Zemojcin bu texnologiyanın yalnız texniki deyil, həm də hüquqi və etik məsuliyyətlər daşıdığını vurğulayır:
“Bizim rəqəmsal transformasiyda, tarixi saytların skanını necə standartlaşdırmaq, necə nəzarət etmək, sertifikatlaşdırmaq və autentifikasiya etmək barədə müzakirələrdə ön sıralarda olmaq imkanımız var.”
Bu səbəbdən də, bütün müəllif hüquqları və texniki nəticələr Auschwitz-Birkenau Fonduna bağışlanıb. Zemojcin bu jestin məqsədini açıq ifadə edir: rəqəmsal yaddaşın da eynilə fiziki yaddaş kimi qorunmağa və hörmət edilməyə haqqı var.
Eyni zamanda, bu replika film istehsalı sahəsində də böyük imkanlar açır. Gələcəkdə virtual istehsal texnologiyası vasitəsilə tarixi hadisələrin dəqiq və etibarlı vizual təsviri mümkün olacaq. Beləliklə, yaradılan bu replika yalnız bir sənədləşdirmə vasitəsi deyil, həm də maarifləndirici və mədəni layihələr üçün təməl resursdur.
Səssiz Divarların Dili: Qarabağın Rəqəmsal Yaddaşı üçün Çağırış
Düşünürəm, biz – Azərbaycanın gəncləri – öz üzərimizə bir məsuliyyət götürməliyik. Necə ki, Auschwitz Memorialı Holokostun dəhşətlərini gələcək nəsillərə unudulmamaq üçün rəqəmsal yaddaşla qorumağa çalışır, biz də Qarabağda baş vermiş erməni vəhşiliklərini eyni ciddiyyətlə və peşəkarlıqla sənədləşdirməliyik.
Çünki bu yalnız tarix deyil – bu, bizim yaddaşımızdır. Bizim ağrımız, bizim iztirabımız, bizim sükut içində harayımızdır.
İşğal zamanı viran qoyulmuş məscidlər, dağıdılmış evlər, minalanmış kəndlər, təhqir edilmiş məzarlar – bunlar sadəcə fiziki dağıntılar deyil, xalqımızın ruhuna vurulan yaralardır. Və əgər biz bunları bu gün rəqəmsal dillə danışdırmasaq, sabah biri çıxıb deyəcək ki, bu heç olmayıb.
Biz elə bir layihə yaratmalıyıq ki, o yalnız sübut olmasın – həm də hiss etdirsin. Qoy gələcək nəsillər Qarabağ torpağına baxarkən təkcə yaşıl təbiəti deyil, keçmişin izlərini də görsünlər – ədalətin səsini duysunlar.
Bu, tariximizi qorumaq üçün texnologiyanın gücündən istifadə etməkdir. Amma daha da önəmlisi – həqiqətimizi unudulmamaq üçün daşa, kərpicə, səssiz divarlara söz verməkdir.
