Son bir neçə ay ərzində süni intellekt texnologiyasını #mygov məhsulumuza necə tətbiq edəcəyimizi, bu prosesdə hansı nüanslara diqqət yetirəcəyimiz ilə bağlı araşdırmalara başladım. İlk olaraq Süni İntellektin yalnız bir texnologiya deyil, eyni zamanda strateji transformasiya aləti olduğunu anladım. Şirkətlər artıq yalnız konkret prorqram təminatlarının istifadə hallarına yönəlməkdən uzaqlaşıb, çevik innovasiyaları dəstəkləyən təhlükəsiz və genişlənə bilən platformalar qurmağa çalışırlar. mygov məhsulu vətəndaş yönümlü olduğuna görə süni intellekt tətbiqində diqqətlə addım atmağımız vacib məsələlərdən biridir. Biz yalnız normativ prinsipləri deyil, həm də biznes kontekstini nəzərə alaraq fərdi yanaşmalar yaratmalıyıq. Özümə verdiyim ən vacib növbəti sual isə Süni İntellekt İdarəçiliyi bizim üçün vacibdirmi?
Süni İntellekt İdarəçiliyi Nədir?
Süni intellekt (Sİ) idarəçiliyi, süni intellekt sistemlərinin təhlükəsiz, etik və məsuliyyətli şəkildə işləməsini təmin etmək üçün müəyyən edilmiş qaydalar, standartlar və nəzarət mexanizmləri toplusudur. Bu yanaşma, süni intellektin cəmiyyət üçün müsbət faydalar təqdim etməsini təmin edərkən, onunla bağlı potensial risklərin aradan qaldırılmasına yönəldilir.
Sİ idarəçiliyinin əsas məqsədi, süni intellektin inkişafı və tətbiqində ədalətin, təhlükəsizliyin və insan hüquqlarına hörmətin qorunmasıdır. Bu çərçivə innovasiyanı təşviq edir, eyni zamanda qərəz, məxfiliyin pozulması və sui-istifadə kimi riskləri minimuma endirmək üçün effektiv nəzarət mexanizmlərini həyata keçirir. Sİ idarəçiliyi yalnız texniki aspektlərdən ibarət deyil; eyni zamanda süni intellektin etik və sosial dəyərlərə uyğun olmasını təmin etməyi də əhatə edir.
Süni Zəka (Sİ) İdarəçiliyinin Əsas Tərkib Hissələri. Sİ idarəçiliyi çərçivəsində aşağıdakı əsas elementlər diqqət mərkəzindədir:
Etik Yanaşma: Sİ sistemlərinin cəmiyyətin dəyərlərinə uyğun işləməsini təmin etmək üçün siyasətçilər, etik mütəxəssislər, tərtibatçılar və istifadəçilər kimi müxtəlif maraqlı tərəflərin birgə iştirakı tələb olunur. Bu yanaşma, süni intellektlə bağlı problemləri həll etmək üçün inklüziv və hərtərəfli perspektivlər təqdim edir.
Risklərin Azaldılması: Sİ sistemləri insanlar tərəfindən yaradıldığı üçün insan qərəzi və səhvlərinə qarşı həssasdır. Qüsurlu alqoritmlər və qeyri-dəqiq məlumat dəstləri ayrı-seçkilik, səhv qərarlar və digər zərərli nəticələrə səbəb ola bilər. İdarəetmə bu riskləri azaltmaq üçün strukturlaşdırılmış yanaşma təqdim edir.
Tənzimləmə və Siyasət: Sİ idarəçiliyi maşın öyrənməsi alqoritmlərinin izlənilməsini, qiymətləndirilməsini və yenilənməsini tələb edir. Eyni zamanda, məlumat dəstlərinin dəqiq və düzgün təlimatlandırılmasını təmin etmək üçün müvafiq qaydalar tətbiq edilir.
Məsuliyyətli İdarəetmə: Sİ idarəçiliyi, onun davranışlarının etik standartlara və ictimai gözləntilərə uyğunlaşdırılmasını təmin edən nəzarət mexanizmləri ilə təchiz olunmuşdur.
Süni İntellekt İdarəçiliyinin Əhəmiyyəti
Sİ idarəçiliyi, süni intellekt sistemlərinin yalnız texniki performansını artırmaqla kifayətlənmir, həm də onların sosial və iqtisadi təsirlərinin müsbət istiqamətə yönəldilməsini təmin edir.
Effektiv idarəçilik:
- İnnovasiyanı təşviq edir və inam yaradır.
- Qərəz və etik problemlərin qarşısını alır.
- İnsan hüquqlarını qoruyur və məxfiliyi təmin edir.
Süni İntellekt İdarəçiliyi Niyə Vacibdir?
Süni intellekt (Sİ) idarəçiliyi, texnologiyanın inkişafı və tətbiqində uyğunluq, etibar və səmərəliliyin təmin edilməsi üçün mühüm rol oynayır. Süni intellektin təşkilati və hökumət əməliyyatlarına inteqrasiyası artdıqca, bu texnologiyanın mənfi təsir potensialı daha aydın görünür. Sİ idarəçiliyi, texnologiyanın cəmiyyətə təhlükəsiz və etik şəkildə təsir göstərməsini təmin etmək üçün vacib bir yanaşmadır.
Sİ İdarəçiliyinin Zərurəti
Süni intellektin potensial riskləri və mənfi təsirlərini anlamaq üçün keçmişdə baş vermiş bəzi hadisələrə nəzər salmaq kifayətdir:
Tay Chatbot Hadisəsi: Microsoft-un Tay adlı süni intellekt chatbotu, sosial mediada ictimai qarşılıqlı əlaqədən zəhərli davranışlar öyrəndi.
COMPAS Proqramı: ABŞ-da istifadə olunan COMPAS aləti, qərəzli hökm qərarları verməklə ədalətsiz nəticələrə səbəb oldu. Bu nümunə, süni intellekt sistemlərinin yanlış yönləndirilmiş məlumat dəstələri ilə qərəz yarada biləcəyini vurğulayır.
Deepfake Texnologiyasının Sui-istifadəsi (2019). Deepfake texnologiyası ilə məşhur şəxslərin simaları və səsləri istifadə olunaraq saxta videolar hazırlanmışdır. Bu texnologiya, xüsusilə siyasi manipulyasiya və şəxsi reputasiyaların zədələnməsi üçün istifadə edilərək böyük narahatlığa səbəb olmuşdur. Süni intellektin belə tətbiqləri onun ictimai etimadı pozmaq və yanlış məlumat yaymaq üçün istifadə edilə biləcəyini göstərdi.
Tesla Avtopilot Qəzaları (2016 və 2018). Tesla-nın avtopilot rejimində idarə olunan avtomobilləri müxtəlif qəzalara səbəb olmuşdur. Bəzi hallarda süni intellekt əsaslı sistemlər yol işarələrini və ya digər nəqliyyat vasitələrini düzgün tanıya bilməmişdir.Bu hadisələr, süni intellektin həssas olduğu risklərin, xüsusilə insan həyatı ilə birbaşa bağlı olan sahələrdə ciddi nəticələr doğura biləcəyini göstərdi.
Şəffaflıq və Məsuliyyət
Sİ idarəçiliyinin əsas prinsiplərindən biri şəffaflıqdır. Süni intellekt sistemlərinin hansı qərarları necə verdiyini anlamaq, onları məsuliyyətə cəlb etmək və ictimai etimadı qorumaq üçün vacibdir. Süni intellekt, reklamların seçilməsindən kreditin təsdiqinə qədər çoxsaylı qərarlarda rol oynayır. Bu qərarların etik və ədalətli olduğundan əmin olmaq, həm istifadəçilər, həm də təşkilatlar üçün kritik əhəmiyyət daşıyır.
Etik Standartların Uzunmüddətli Qorunması
Sİ idarəçiliyi, yalnız texnologiyanın bir dəfə uyğunluğunu təmin etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda zamanla etik standartları qoruyub saxlamağı da hədəfləyir. Süni intellekt modelləri zamanla “model sürüşməsi” adı verilən bir proses nəticəsində dəqiqliyini və etibarlılığını itirə bilər. Bu səbəbdən, idarəetmə çərçivələri modellərin davamlı izlənilməsini və yenilənməsini tələb edir.
Sosial Məsuliyyət və Texnologiyanın Davamlı İnkişafı
Sİ idarəçiliyi qanuni uyğunluğun sərhədlərindən kənara çıxır və süni intellektin sosial məsuliyyətini təmin etmək üçün əsas rol oynayır. Bu yanaşma, maliyyə, hüquqi və reputasiya zərərindən qorunmaqla yanaşı, texnologiyanın məsuliyyətli böyüməsinə dəstək verir.
Süni İntellekt İdarəçiliyinə Nümunələr
Süni intellekt idarəçiliyi, Sİ texnologiyalarının məsuliyyətli, etik və təhlükəsiz şəkildə inkişafını və tətbiqini təmin etmək üçün müxtəlif siyasətləri, çərçivələri və təcrübələri əhatə edir. Sİ idarəçiliyinin real dünyada tətbiqlərinə dair bəzi nümunələr :
Ümumi Məlumatların Qorunması Qaydası (GDPR). Avropa İttifaqının GDPR qaydaları, şəxsi məlumatların qorunması və məxfiliklə bağlı süni intellekt idarəçiliyinə nümunədir. GDPR süni intellektə xüsusi yönəlməsə də, Sİ sistemləri üçün əhəmiyyətli təsirə malikdir. Bu qaydalar, xüsusən şəxsi məlumatların emalı zamanı şəffaflıq, istifadəçi razılığı və məlumatların qorunmasını tələb edir. GDPR tələbləri, Sİ sistemlərinin etik və məsuliyyətli şəkildə istifadə olunmasını təmin etməyə kömək edir.
Məsələn: GDPR, Sİ alqoritmləri ilə avtomatlaşdırılmış qərarların qəbul edilməsi hallarında istifadəçilərə qərarların necə alındığını başa düşmək hüququ verir və bu qərarların ədalətli olmasını təmin etməyə kömək edir.
İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) Prinsipləri. OECD-nin qəbul etdiyi Süni İntellekt Prinsipləri 40-dan çox ölkədə tətbiq olunur və etibarlı Sİ-nın məsuliyyətli idarə edilməsini vurğulayır. Bu prinsiplər süni intellekt sistemlərinin şəffaf, ədalətli və hesabatlı olmasını təmin etmək məqsədi daşıyır. Eyni zamanda, bu prinsiplər insan hüquqlarını qorumaq və AI-nin sosial rifaha töhfə verməsini təmin etmək üçün hazırlanmışdır.
Məsələn: OECD prinsipləri AI sistemlərinin insanları zərərdən qorumaq üçün müvafiq təhlükəsizlik tədbirlərinin görülməsini tələb edir.
Korporativ Süni İntellekt Etik Komitələri. Bir çox böyük şirkətlər Sİ ilə bağlı təşəbbüslərə nəzarət etmək üçün etik şuralar və komitələr qurur. Bu şuralar, süni intellekt məhsullarının və xidmətlərinin etik prinsiplərə və ictimai dəyərlərə uyğun olmasını təmin edir.
- IBM: IBM Sİ Etika Şurası yaradaraq, süni intellekt məhsul və xidmətlərinin şirkətin Sİ prinsiplərinə uyğunluğunu təmin edir. Şura hüquqi, texniki və etik perspektivlərdən Sİ layihələrini nəzərdən keçirir.
- Google: Google da Sİ tədqiqatlarına və tətbiqlərinə nəzarət edən Sİ prinsiplərini qəbul etmiş və bu prinsiplərə əməl etmək üçün daxili etika komitəsi formalaşdırmışdır.
Çin Sosial Kredit Sistemi. Çində sosial kredit sistemi Sİ idarəçiliyi ilə ictimai məlumatlardan istifadə edərək vətəndaşların davranışlarını qiymətləndirir. Bu sistem mübahisəli olsa da, idarəçilik vasitəsilə nəzarət mexanizmləri tətbiq edilir.
Twitter-in Alqoritmik Şəffaflıq Təşəbbüsü. Twitter alqoritmlərində şəffaflığı artırmaq üçün xüsusi tənzimləmə prinsipləri tətbiq edir. Bu, istifadəçilərin platformadakı məzmun seçimi ilə bağlı daha çox məlumat almasını təmin edir.
Bu nümunələr göstərir ki, süni intellekt idarəçiliyi cəmiyyətin etibarını qazanmaq, qərəzin qarşısını almaq və etik standartların qorunmasını təmin etmək üçün real dünyada müxtəlif sənaye və sahələrdə geniş istifadə olunur.
Tənzimləyici Orqanlar tərəfindən Sİ Təlimatları. Bəzi ölkələr, Sİ idarəçiliyini təmin etmək üçün tənzimləyici qurumlar və təlimatlar hazırlayır. Məsələn:
- ABŞ: Milli Sİ Təşəbbüsü, süni intellektin inkişafında təhlükəsizlik və etik prinsiplərin qorunmasını təmin edir.
- Avropa İttifaqı: Sİ Qaydaları ilə süni intellektin etik istifadəsini təşviq etmək və təhlükəli təsirlərini azaltmaq məqsədini güdür.
- Azərbaycan: Ölkəmizdə İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyi tərəfindən hazırlanmaqda olan Süni İntellekt Strategiyası və Rəqəmsal Məcəllə bu sahədə böyük əhəmiyyət daşıyan sənədlərdəndir. RM-də süni intellekt (Sİ) texnologiyalarına xüsusi bölmələrayrılıb.Süni intellekt strategiyasının məqsədi ölkəmizdə bu texnologiyanın etik, təhlükəsiz və məsuliyyətli şəkildə inkişaf etdirilməsini təmin etməkdir. Rəqəmsal məcəllə isə süni intellektin tətbiqi ilə bağlı hüquqi çərçivə yaradaraq, texnologiyanın cəmiyyətə faydalı olması üçün vacib tənzimləmələri özündə əks etdirir. Bu təşəbbüslər Azərbaycanın rəqəmsal transformasiya yolunda qabaqcıl mövqe tutmasına və süni intellekt sahəsində regional liderə çevrilməsinə mühüm töhfə verəcəkdir.
Məlumatların İdarə Edilməsi. Sİ idarəçiliyində mühüm bir aspekt də məlumatların idarə edilməsidir. Keyfiyyətli məlumat dəstlərinin təmin olunması, süni intellekt sistemlərinin qərəzsiz və dəqiq qərarlar qəbul etməsi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, bir çox təşkilatlar məlumatların müxtəlifliyini və obyektivliyini təmin etmək üçün standartlar qəbul edir.
Şəffaflıq və İzahedilmə Mexanizmləri. Sİ idarəçiliyinə praktiki nümunə olaraq, istifadə olunan alqoritmlərin şəffaf və izah edilə bilən şəkildə işləməsini təmin etmək üçün şirkətlərin tətbiq etdiyi qaydalar göstərilə bilər. Bu, istifadəçilərə Sİ sistemlərinin qərarlarını anlamasına və etibar etməsinə imkan verir.
Vurğun Hacıyev
